Ο χειρισμός καταστάσεων εκφοβισμού σε online τάξεις απαιτεί έναν συνδυασμό ευαισθησίας, θέσπισης ορίων και αποτελεσματικής επικοινωνίας από τον καθηγητή.
Ο σχολικός εκφοβισμός ή αλλιώς bullying ορίζεται ως “μία επιθετική συμπεριφορά – σωματική, λεκτική, ψυχολογική ή και κοινωνική – που εκδηλώνεται σκόπιμα, απρόκλητα και επαναλαμβανόμενα, στο σχολείο, ακόμη και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σκοπός της είναι η επιβολή, και η πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου στο άτομο (ή ομάδα ατόμων) που την υφίσταται.” (Brank et al., 2012)
Όπως γίνεται κατανοητό μπορεί να εκδηλωθεί με διαφόρων ειδών συμπεριφορές και σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Ακόμα και σε μία διαδικτυακή τάξη που εκ των πραγμάτων δεν γίνεται να εντοπιστεί σωματική επιθετική συμπεριφορά, δεν αποκλείεται να παρατηρηθούν περιπτώσεις λεκτικού ή κοινωνικού εκφοβισμού. Ο λεκτικός εκφοβισμός μπορεί να εκδηλωθεί με περιπαικτικά σχόλια που έχουν στόχο να βλάψουν ή να κοροϊδέψουν κάποιον, με διακρίσεις εις βάρος ενός ή πολλών παιδιών, τα σεξουαλικά σχόλια κοκ. Κοινωνικός εκφοβισμός μπορεί να συνιστά η διάδοση φημών, η συμπεριφορά που οδηγεί στην απομόνωση ενός παιδιού από την υπόλοιπη ομάδα, κ.λ.π. Σε αυτό το φαινόμενο παρατηρούνται τριών ειδών ρόλοι: ο θύτης, το θύμα και ο/οι παρατηρητής/ες. (Rigby, 2002)
Φυσικά, οι επιπτώσεις του φαινομένου είναι πολύπλευρες και δεν αφορούν μόνο τα ίδια τα θύματα αλλά όλους τους συμμετέχοντες σε αυτό και αφορούν τόσο συναισθηματικές, ακαδημαϊκές και κοινωνικές συνέπειες (Rigby, 2002). Μερικές από αυτές αφορούν επιπτώσεις στην:
Αυτοεκτίμηση, την αυτοεικόνα και ψυχική ευεξία των θυμάτων
Κοινωνική προσαρμογή των θυμάτων (απροθυμία και απουσίες από το σχολείο, αίσθημα μοναξιάς, συστολή, κ.α.)
Κοινωνική προσαρμογή των θυτών (απουσίες λόγω απάθειας για το σχολείο, αντικοινωνική συμπεριφορά, κ.α.)
Ψυχική ευφορία (συναισθήματα άγχους, θλίψης, θυμού, αυτολύπησης, ψυχολογική εξάντληση, κ.α.)
Ο εκπαιδευτής κατά την διάρκεια του μαθήματος χρειάζεται να είναι πολύ παρατηρητικός ώστε να αντιληφθεί τυχόν ενδείξεις που να υποδεικνύουν εκφοβιστικές συμπεριφορές. Επίσης είναι απαραίτητο να διατηρεί την αντικειμενικότητά του και να μην κάνει διακρίσεις υπέρ ή εις βάρος μαθητών.
Αν αντιληφθεί κάποια εκφοβιστική συμπεριφορά εις βάρος ενός ή περισσότερων παιδιών πρέπει να αντιδράσει και να παρέμβει έγκαιρα. Φυσικά, πάντα με τρόπο ευγενικό και όχι επικριτικό ή απότομο τρομάζοντας τα παιδιά, αλλά διατηρώντας την ισορροπία και την ασφάλεια στην τάξη.
Σε κάθε περίπτωση προσπαθούμε να δείξουμε σεβασμό και να μην κατηγορήσουμε το θύτη με στοχοποιητικό τρόπο, καθώς και οι δράστες φαίνεται να είναι και οι ίδιοι συναισθηματικά επιβαρυμένα παιδιά (Rigby, 2002). Οι υποστηρικτικές μεθόδους υπερτερούν αντί των τιμωρητικών ως προς την αποτελεσματικότητά τους (Wasch et al., 2018). Επομένως, χρειάζεται να επέμβουμε με τρόπο ήρεμο και στοργικό, προστατεύοντας όμως παράλληλα τον αποδέκτη αυτής της συμπεριφοράς.
Μπορούμε για παράδειγμα με ερωτήσεις προς τα παιδιά να τα παρακινήσουμε ώστε να μπουν στην διαδικασία να αναλογιστούν για το πώς μπορεί ο αποδέκτης της συμπεριφοράς να νιώθει, για την σημασία της αποτελεσματικής επικοινωνίας και της ενεργητικής ακρόασης σε ομαδικές συζητήσεις και για τους κανόνες που είχαν οριστεί στην αρχή των συναντήσεων με τη συμμετοχή των παιδιών σχετικά με τις αποδεκτές και μη συμπεριφορές. Έτσι, ενισχύονται παράλληλα και οι δεξιότητες της ενσυναίσθησης, της διαχείρισης συγκρούσεων και συγχρόνως επιτυγχάνεται η δημιουργία ενός ασφαλούς κλίματος.
Ηλικίες 6-8 ετών:
Πιθανή περίπτωση: Ένας μαθητής κοροϊδεύει την εμφάνιση ενός άλλου μαθητή κατά τη διάρκεια μιας εικονικής τάξης.
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Θέτουμε με κατάλληλο λεξιλόγιο τα όρια και τους κανόνες της τάξης ρωτώντας τα ίδια τα παιδιά.
“Στην τάξη μας είναι σημαντικό να φερόμαστε όλοι σε όλους με σεβασμό και να μην κάνουμε αρνητικά σχόλια για τους συμμαθητές μας. Ποιοος θέλει να μας θυμίσει τους κανόνες μας;”
Εξηγούμε με απλά και κατάλληλα λόγια για ποιο λόγο μία τέτοια συμπεριφορά δεν είναι αποδεκτή.
“Όταν λέμε σε κάποιον κάτι με άσχημο τρόπο μπορεί να τον στεναχωρήσουμε και να τον πληγώσουμε και αυτό δεν είναι ωραίο.”
Ενισχύουμε την ενσυναίσθηση και την αντίληψη των συνεπειών μιας τέτοια πράξης με απλές ερωτήσεις.
“Πώς πιστεύεις ότι ένιωσε;” Πώς θα ένιωθες αν κάποιος σου έλεγε κάτι τέτοιο;”
Τονίζουμε την σημασία του να είμαστε ευγενικοί και να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον. Μπορούμε να δείξουμε και ένα σύντομο βιντεάκι που να αποτυπώνει το παραπάνω με απλό και κατανοητό για την ηλικία τρόπο.
Ενισχύουμε θετικά με επιβράβευση όταν ο μαθητής παρουσιάζει βελτίωση στη συμπεριφορά του.
Ηλικίες 9-11 ετών:
Πιθανή περίπτωση: Ένας μαθητής διακόπτει επανειλημμένα και μιλάει πάνω από έναν άλλο μαθητή κατά τη διάρκεια μιας δραστηριότητας.
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Υπενθυμίζουμε τα όρια και τις αποδεκτές συμπεριφορές στην τάξη
“Μπορεί όλοι να μην συμφωνούμε με όλους αλλά είναι σημαντικό να ακούμε με προσοχή ό,τι έχουν όλοι να πουν και να σεβόμαστε ο ένας τη γνώμη του άλλου. Ποιος από εσάς θέλει να μας θυμίσει τους κανόνες που είχαμε βάλει στις πρώτες συναντήσεις μας;”
Τονίζουμε την σημασία της ενεργητική ακρόασης. Μπορούμε να ρωτήσουμε τους ίδιους τους μαθητές τι είναι η ενεργητική ακρόαση δίνοντας τους την ευκαιρία να το σκεφτούν και να αντιληφθούν την σημαντικότητά της. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε και να διαχειριστούμε την κατάσταση ενώ παράλληλα ενισχύουμε και αυτήν την σημαντική δεξιότητα.
“Όταν κάποιος εκφράζει τις σκέψεις του και τα συναισθήματά του είναι πολύ σημαντικό να τον ακούμε με προσοχή όπως θα θέλαμε να μας ακούνε όταν μιλάμε εμείς. Ποιος θέλει να μας πει τι είναι η ενεργητική ακρόαση; Γιατί είναι τόσο σημαντική;”
Τονίζουμε την σημασία της ομαδικής συνεργασίας.
“Είναι πολύ σημαντικό να συνεργαζόμαστε όλοι μαζί ώστε να πετύχουμε το σκοπό της δραστηριότητας. Κάποια πληροφορία που θα δώσει ένας από εμάς θα βοηθήσει στο να σκεφτούν και άλλες εναλλακτικές. Όλοι μπορούμε να βοηθηθούμε από την γνώμη των άλλων και να καταλήξουμε όλοι μαζί στο κοινό μας στόχο.”
Αναθέτουμε στο κάθε παιδί έναν ρόλο κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας ώστε να διασφαλίσουμε ότι όλοι θα έχουν την ευκαιρία να εκφραστούν και να συμμετέχουν ισότιμα.
Ηλικίες 12-14 ετών:
Πιθανή περίπτωση: Ένας μαθητής μοιράζεται προσβλητικά σχόλια για έναν άλλο μαθητή στο chat της τάξης, προκαλώντας αμηχανία.
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Επεμβαίνουμε άμεσα τονίζοντας πως δεν είναι αποδεκτή αυτή η συμπεριφορά.
“Τα λόγια μας μπορούν να πληγώσουν τους άλλους. Ας συζητήσουμε πώς μπορούμε να επικοινωνούμε με σεβασμό".
Δημιουργούμε ένα κλίμα σεβασμού και ασφάλειας ώστε να νιώθει ο καθένας άνετα να εκφραστεί. Ενθαρρύνουμε τους μαθητές να αναφέρουν τυχόν περιστατικά εκφοβισμού.
“Εδώ στην τάξη μας ο καθένας είναι ελεύθερος να εκφράζει τις σκέψεις του χωρίς φυσικά να προσβάλλουμε ο ένας τον άλλον. Είναι ένα ασφαλές περιβάλλον όπου αν κάποιος νιώθει ενοχλημένος ή αδικημένος μπορεί να το εκφράσει και να το συζητήσουμε όλοι μαζί.”
Συζητάμε για τις συνέπειες που μπορεί να έχουν τέτοιου είδους συμπεριφορές. Μπορούμε να ξεκινήσουμε με ερωτήσεις στους μαθητές ώστε να μπουν οι ίδιοι πρώτοι στη διαδικασία να αναλογιστούν τις πιθανές επιπτώσεις.
Μπορούμε να παίξουμε παιχνίδια ρόλων όπου κάποιοι μαθητές θα αναλάβουν το ρόλο του θύτη, του θύματος και των παρατηρητών.
Ηλικίες 15-17 ετών:
Πιθανή περίπτωση: Ένας μαθητής διαδίδει φήμες για έναν άλλο μαθητή μέσω του chat που μοιράζεται με τους συμμαθητές του.
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Επεμβαίνουμε άμεσα δηλώνοντας ότι μια τέτοια συμπεριφορά δεν είναι αποδεκτή.
Συζητάμε με σαφήνεια τις συνέπειες της διασποράς φημών και την πιθανή βλάβη που μπορεί να προκαλέσει στην ευημερία των ατόμων ενισχύοντας παράλληλα την ενσυναίσθηση. Αυτό μπορεί να γίνει συζητώντας παραδείγματα από την πραγματική ζωή ή υποθετικές καταστάσεις.
"Όταν διαδίδονται φήμες, μπορούν να βλάψουν βαθιά το άτομο για το οποίο αφορούν. Φανταστείτε αν κάποιος διέδιδε ψευδείς φήμες για εσάς. Πώς θα σας έκανε αυτό να νιώσετε;”
Θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε ένα breakout room μαζί με το θύτη και το θύμα ώστε να συζητήσουμε εκφράζοντας την ανησυχία μας για τη συμπεριφορά και το ενδεχόμενο να υπάρχουν προστριβές ανάμεσα στους μαθητές.
"Παρατήρησα κάποιες φήμες που κυκλοφορούν στη συζήτηση της τάξης μας και είναι σημαντικό να τις αντιμετωπίσουμε. Μπορείς να μου πεις για τη συμμετοχή σου στη διάδοση αυτών των φημών; Συμβαίνει κάτι μεταξύ σας;”
Ενθαρρύνουμε τον μαθητή να αναλάβει την ευθύνη για τις πράξεις του και να κατανοήσει τον αντίκτυπο των λεγόμενών του. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τον προβληματισμό σχετικά με τα κίνητρα πίσω από τη διάδοση φημών και την εξέταση εναλλακτικών τρόπων χειρισμού συγκρούσεων ή ζητημάτων. Αυτό μπορεί να γίνει και μέσω ιδιωτικών μηνυμάτων ώστε να μην έρθει σε δύσκολη θέση να απαντήσει μπροστά στους υπόλοιπους.
"Θέλω να σκεφτείς γιατί ένιωσες την ανάγκη να διαδώσεις αυτές τις φήμες. Τι ήλπιζες να πετύχεις; Πώς νομίζεις ότι αισθάνεται τώρα ο άλλος μαθητής;"
Μπορούμε να διευκολύνουμε έναν κύκλο αποκατάστασης του σεβασμού και ανοιχτού διαλόγου. Οι μαθητές μπορούν να συζητήσουν ανοιχτά τις επιπτώσεις της εκφοβιστικής συμπεριφοράς και να συνεργαστούν για να δημιουργήσουν μια υποστηρικτική κουλτούρα στην τάξη. Μπορούν να θέσουν από κοινού κανόνες για την συμπεριφορά τους.
Ακόμη, διασφαλίζοντας την ιδιωτικότητα και την αξιοπρέπεια του αποδέκτης μιας επιθετικής συμπεριφοράς μπορούμε να επικοινωνήσουμε μέσω ιδιωτικών μηνυμάτων στο chat εκφράζοντας το ενδιαφέρον και τη στήριξή μας. Μπορούμε να ρωτήσουμε το παιδί αν είναι εντάξει, δηλώνοντας ότι είμαστε διαθέσιμοι αν θέλει να συζητήσει οτιδήποτε. Επίσης, αν έχουμε την δυνατότητα και το επιθυμούμε μπορούμε να ρωτήσουμε το παιδί αν θέλει να παραμείνουμε για λίγο μετά το πέρας του μαθήματος για να συζητήσουμε αν το έχει ανάγκη.
Σε κάθε περίπτωση, αν η εκφοβιστική συμπεριφορά κάποιου παιδιού επιμένει και χρειαζόμαστε επιπλέον βοήθεια μπορούμε να επικοινωνήσουμε στέλνοντας τους προβληματισμούς μας στο αντίστοιχο κανάλι του Discord. Ανάλογα την σοβαρότητα ή την συχνότητα του περιστατικού bullying που συνέβη μπορούμε να επικοινωνήσουμε με τους συμβούλους της Morphoses ώστε να ενημερωθούν οι γονείς και να μπορέσουν να το υποστηρίξουν κατάλληλα.
Ο στόχος είναι πάντα να δημιουργήσουμε ένα ασφαλές περιβάλλον για όλους τους μαθητές που θα επικρατεί ο σεβασμός και η ενσυναίσθηση μεταξύ των μαθητών.
Βιβλιογραφικές πηγές:
Brank, E. M., Hoetger, L. A., & Hazen, K. P. (2012). Bullying. Annual Review of Law and Social Science, 8(1), 213–230. doi:10.1146/annurev-lawsocsci-102811-173820
Rigby, K. (2002). Σχολικός Εκφοβισμός. Σύγχρονες Απόψεις (Α. Γιαβαζολιάς, επίμ.). Εκδόσεις Τόπος.
Wachs, S., Bilz, L., Niproschke, S., & Schubarth, W. (2018). Bullying Intervention in Schools: A Multilevel Analysis of Teachers’ Success in Handling Bullying From the Students’ Perspective. The Journal of Early Adolescence, 1-27.doi:10.1177/0272431618780423