Κατά την εκπαίδευση και καλλιέργεια των ανθρώπινων δεξιοτήτων οι εκπαιδευτές κατέχουν καθοριστικό ρόλο όχι μόνο στη μετάδοση γνώσεων αλλά και στην καλλιέργεια της συναισθηματικής ευημερίας, ιδίως σε δύσκολες περιόδους. Δυστυχώς, ο θάνατος μπορεί να αγγίξει τις ζωές των παιδιών σε οποιαδήποτε ηλικία. Η διαχείρισή του πένθους σε μια διαδικτυακή τάξη απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, ενσυναίσθηση, κατανόηση και λεπτό χειρισμό με ευαισθησία, καθώς ενδέχεται να προκύψουν κάποιες στιγμές που τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν ένα επιβαρυμένο συναίσθημα θλίψης ή πένθους.
Αρχικά είναι σημαντικό να είμαστε παρατηρητικοί και να αναγνωρίζουμε τις λεπτομέρειες στις συμπεριφορές των παιδιών που μπορεί να είναι ένδειξη πένθους καθώς το κάθε παιδί μπορεί να το εκφράζει με ποικίλους τρόπους. Μπορεί για παράδειγμα να σημειώνει ξαφνικές και συνεχόμενες απουσίες, αλλαγές στη συμπεριφορά ή το ύφος της ομιλίας κατά την διάρκεια των συναντήσεων, όπως το να γίνεται ξαφνικά υπερβολικά ήσυχος ή να μην συμμετέχει με τον τρόπο που συνήθιζε παρουσιάζοντας πτώση στις επιδόσεις και την ανάπτυξη δεξιοτητων (Λουμάκου & Μπρουσκέλη, 2010). Μπορεί ακόμη να αναφέρει κάποιος μαθητής ότι έχασε πρόσφατα ένα μέλος της οικογένειάς του πχ. “Ο παππούς μου πέθανε.”. Είναι λοιπόν ζωτικής σημασίας να αναγνωρίσουμε αυτά τα σημάδια και να μπορέσουμε να αντιδράσουμε κατάλληλα.
Αυτό μπορεί να επιτευχθεί επικοινωνώντας ιδιωτικά με τον μαθητή μέσω μηνύματος εκφράζοντας την ανησυχία μας και προσφέροντας βοήθεια, υποστήριξη και κατανόηση. Διαβεβαιώστε τους ότι έχουν έναν ασφαλή χώρο για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους και ότι είστε εκεί για να τους ακούσετε και να τους υποστηρίξετε σε αυτή τη δύσκολη στιγμή.
Παράδειγμα: "Γεια σου [μαθητή], παρατήρησα ότι δεν είσαι ο εαυτός σου τελευταία κατά τη διάρκεια των μαθημάτων σαν κάτι να σου συμβαίνει. Ήθελα απλώς να δω αν είσαι καλά. Να ξέρεις ότι είμαι εδώ για να σε υποστηρίξω με όποιον τρόπο μπορώ". Γενικά προτείνεται να αποφεύγεται μία στάση σιωπής, ενώ βοηθητικό είναι να επιτρέψουν το παιδί να μιλήσει για αυτό και να ενθαρρύνει και το συμμετοχικό διάλογο στον οποίο το παιδί μπορεί να λάβει στήριξη από τον εκπαιδευτή και τους συμμαθητές του, αλλά και να συζητηθούν θέματα που αφορούν τον θάνατο και το πένθος με τρόπο κατάλληλο για την ηλικία τους (Λουμάκου & Μπρουσκέλη, 2010).
Παρακάτω ακολουθούν ενδεικτικά παραδείγματα ανά ηλικιακή ομάδα και αντίστοιχοι τρόποι διαχείρισης.
Ηλικίες 6-8:
Πιθανή περίπτωση:
Ένα παιδί φαίνεται φανερά λυπημένο και αναστατωμένο από την έναρξη του μαθήματος. Μετά από την ερώτηση του εκπαιδευτή αν είναι καλά (π.χ. “Είσαι καλά (όνομα μαθητή); Μου φαίνεσαι κάπως αναστατωμένος”) αναφέρει διστακτικά ότι πριν δυο μέρες πέθανε το κατοικίδιο του λόγω μιας ασθένειας που είχε.
*σε αυτή την ηλικία τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται έννοιες την έννοια του θανάτου, την οριστικότητά του και το γεγονός πως είναι κάτι αναπόφευκτο (Λουμάκου & Μπρουσκέλη, 2010).
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Αναγνωρίζουμε και δείχνουμε κατανόηση για τα συναισθήματά του.
“Καταλαβαίνω ότι η απώλεια ενός τριχωτού φίλου μπορεί να είναι πολύ σκληρή. Είναι εντάξει να νιώθεις λυπημένος.”
Ενθαρρύνουμε την έκφραση των συναισθημάτων ακόμη και αν αυτά δεν είναι πολύ ευχάριστα δίνοντάς της το χώρο να μοιραστεί αν θέλει μία φωτογραφία από το ζωάκι της ή μία ανάμνηση μαζί του.
Προσφέρουμε στήριξη δημιουργώντας ένα περιβάλλον ασφάλειας και υποστήριξης.
“Είμαστε εδώ για σένα αν θέλεις να μιλήσεις ή αν χρειαστείς να κάνεις ένα διάλειμμα μέχρι να νιώσεις καλύτερα και έτοιμος να συνεχίσεις τις δραστηριότητες.”
Μπορούμε να προβάλλουμε και να προτείνουμε κάποια βίντεο ή βιβλία κατάλληλα για την ηλικία του που να μιλούν για την διαχείριση της απώλειας ενός κατοικίδιου ζώου, προσφέροντας διεξόδους για περαιτέρω κατανόηση και υποστήριξη.
Ηλικίες 9-11:
Πιθανή περίπτωση:
Ένα παιδί με αφορμή μία είδηση που άκουσε στην τηλεόραση κάνει επίμονες ερωτήσεις για ζητήματα που αφορούν το θάνατο ή μιλάει συνεχώς για αυτόν.
*τα παιδιά αυτής της ηλικίας είναι σε θέση να μπορούν γνωστικά να σχηματίζουν πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το θάνατο και τείνουν να πιστεύουν ότι ο θάνατος επέρχεται σε μεγαλύτερες ηλικίες (Λουμάκου & Μπρουσκέλη, 2010).
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Μένουμε ήρεμοι και ψύχραιμοι: Είναι σημαντικό να μην δείξουμε δυσφορία ή πανικό καθώς αυτό μπορεί να κλιμακώσει το άγχος του παιδιού αλλά και εντείνει την ένταση και των υπόλοιπων παιδιών.
Είμαστε υποστηρικτικοί και καθησυχαστικοί. Αναγνωρίζουμε τις τυχόν ανησυχίες του παιδιού καθησυχάζοντας και επιβεβαιώνοντας ότι είναι φυσιολογικό να έχει απορίες σχετικά με τέτοια θέματα.
“Φαίνεται ότι έχεις κάποιες ερωτήσεις σχετικά με το θάνατο και είναι λογικό να έχεις ανησυχίες. Είναι οκ να έχεις αυτά τα συναισθήματα και είμαι εδώ για να σε βοηθήσω να καταλάβεις".
Ενημερώνουμε το παιδί και δίνουμε ειλικρινείς απαντήσεις στις ερωτήσεις που κάνει με κατάλληλες λέξεις για την ηλικία του. Διαβεβαιώνουμε το παιδί ότι είναι είναι ασφαλές και χρησιμοποιούμε απλή γλώσσα αποφεύγοντας πολύπλοκες ή τρομακτικές λεπτομέρειες.
“Ο θάνατος είναι ένα φυσιολογικό μέρος της ζωής και σημαίνει ότι το σώμα ενός ζωντανού οργανισμού σταματά να λειτουργεί. Οι άνθρωποι και τα ζώα κάνουν τον κύκλο τους και πεθαίνουν για διαφορετικούς λόγους, όπως η μεγάλη ηλικία ή ασθένεια. Αλλά είναι κάτι που οι άνθρωποι συνήθως βιώνουν όταν είναι πολύ μεγαλύτεροι.”
Ενθαρρύνουμε τον ανοιχτό διάλογο: Δημιουργούμε έναν ασφαλή χώρο για να εκφράσει ο μαθητής τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Ενθαρρύνουμε τους υπόλοιπους συμμαθητές να μοιραστούν ό,τι τους απασχολεί και ακούμε ενεργά χωρίς να τους κρίνουμε. Μπορούμε να κάνουμε ερωτήσεις όπως:
"Τι σε έκανε να σκεφτείς για το θάνατο;"
"Υπάρχει κάτι συγκεκριμένο για το οποίο είσαι περίεργος να μάθεις;"
“Έχει κάποιος άλλος παρόμοιες απορίες; Θα θέλατε να συζητήσουμε κάτι σχετικά με αυτό;”
Διαβεβαιώνουμε τον μαθητή ότι είναι ασφαλής και ότι τον φροντίζουν. Τονίζουμε τα συστήματα υποστήριξης που είναι διαθέσιμα, όπως η οικογένεια, οι φίλοι και οι ενήλικες που εμπιστεύεται.
"Να θυμάσαι ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που σε αγαπούν και νοιάζονται για σένα. Αν ποτέ νιώσεις φόβο ή σύγχυση, μπορείς πάντα να μιλήσεις σε κάποιον που εμπιστεύεσαι".
Επιστρέφουμε ευγενικά και ομαλά την εστίαση στις δραστηριότητες.
“Είναι φυσικό να αναρωτιόμαστε για το θάνατο, αλλά είναι επίσης σημαντικό να εστιάζουμε στη ζωή που έχουμε τώρα. Οπότε τι λέτε, πάμε να συνεχίσουμε".
Ελέγχουμε τον μαθητή ιδιαιτέρως μετά το μάθημα για να δούμε πώς αισθάνεται και να του προσφέρουμε συνεχή υποστήριξη, αν χρειάζεται. Τον ενημερώνουμε ότι είμαστε διαθέσιμοι για περαιτέρω συζήτηση αν έχει περισσότερες ερωτήσεις ή ανησυχίες.
Εάν η ενασχόληση του μαθητή με τον θάνατο επιμένει ή εάν αισθανόμαστε ανησυχία για την ευημερία του, είναι σημαντικό να επικοινωνήσουμε με τους συμβούλου της Morphoses ώστε να ενημερωθούν οι γονείς ή τους κηδεμόνες.
Ηλικίες 12-14:
Πιθανή περίπτωση: Ένα παιδί μοιράζεται κατά τη διάρκεια της τάξης πως πέθανε ο παππούς του την περασμένη εβδομάδα.
*Οι έφηβοι 12 ετών και άνω κατανοούν σαφώς την έννοια του θανάτου. Μπορεί συνήθως να φοβηθούν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, να τα δεχτούν και να ζητήσουν βοήθεια παρόλο που την επιζητούν (Λουμάκου & Μπρουσκέλη, 2010).
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Αναγνωρίζουμε το θάρρος του να μοιραστεί τέτοιες προσωπικές πληροφορίες.
“Σε ευχαριστούμε πολύ που μας εμπιστεύτηκες και μοιράστηκες μαζί μας μία τόσο ιδιαίτερη και ευαίσθητη στιγμή.”
Aνταποκρινόμαστε με ενσυναίσθηση, ευαισθησία και υποστήριξη αναγνωρίζοντας τα συναισθήματά του.
"Λυπάμαι πολύ που ακούω για τον παππού σου. Πρέπει να είναι πολύ δύσκολο για σένα αυτή τη στιγμή. Είναι πολύ λογικό να νιώθεις λυπημένος και είναι εντάξει αν θέλεις να το συζητήσεις.”
Προσφέρουμε υποστήριξη και παρηγοριά
“Αν χρειάζεσαι κάποιον να μιλήσεις ή αν υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω για να σε βοηθήσω, να ξέρεις ότι είμαι εδώ για εσένα".
Μπορούμε να αφιερώσουμε λίγο χρόνο και να ενθαρρύνουμε τη συζήτηση έτσι ώστε οι υπόλοιποι συμμαθητές να εκφράσουν τα συλλυπητήριά τους ή να μοιραστούν παρόμοιες εμπειρίες, αν νιώθουν άνετα.
Δείχνουμε ευελιξία και κατανόηση αν ο μαθητής χρειάζεται λίγο χρόνο ή χώρο για να επεξεργαστεί τα συναισθήματά του.
“Δεν μπορώ να φανταστώ πόσο δύσκολο πρέπει να είναι αυτό για σένα. Σε παρακαλώ, να ξέρεις ότι δεν πειράζει να πάρεις όσο χρόνο χρειάζεσαι για να επεξεργαστείς τα συναισθήματά σου και όταν νιώσεις καλύτερα επιστρέφεις στις δραστηριότητες.”
Ενθαρρύνουμε την αυτοφροντίδα υπενθυμίζοντας στο μαθητή τη σημασία της κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου.
“Είναι σημαντικό να φροντίζουμε τον εαυτό μας σε αυτές τις δύσκολες στιγμές όπως το να περνάμε χρόνο με τους αγαπημένους μας, να ασχολούμαστε με κάτι που μας αρέσει και μας κάνει να νιώθουμε ωραία.”
Αν έχουμε την δυνατότητα και νιώθουμε άνετα με αυτό μπορούμε να πούμε στο παιδί να μείνει λίγο παραπάνω μετά το τέλος του μαθήματος αν έχει την ανάγκη να μιλήσει περισσότερο μαζί μας.
Μπορούμε να “τσεκάρουμε” τον μαθητή σε τακτά χρονικά διαστήματα για να δούμε πώς τα πάει ώστε να καταλάβει ότι νοιαζόμαστε και ότι είμαστε εκεί για να τον υποστηρίξουμε.
Ένα απλό “Πώς τα πας; Πώς είσαι;” είναι αρκετό.
Είμαστε προσεκτικοί στην πορεία για τυχόν αλλαγές στη συμπεριφορά του και την ευεξία του. Αν παρατηρήσουμε σημαντικές αλλαγές, μπορεί να χρειαστεί να απευθυνθούμε και να ενημερώσουμε τους γονείς του για να διασφαλίσουμε ότι θα λάβει την υποστήριξη που χρειάζεται.
Ηλικίες 15-17:
Πιθανή περίπτωση: Μια μαθήτρια, μαθαίνει για τον ξαφνικό θάνατο ενός στενού της φίλου σε ένα τροχαίο δυστύχημα και δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί κατά τη διάρκεια του online μαθήματος.
Προτεινόμενη αντίδραση εκπαιδευτή:
Αναγνωρίζουμε την κατάσταση και τον αντίκτυπο που έχει αυτή η απώλεια στον μαθητή. Εκφράζουμε τα συλλυπητήριά σας και διαβεβαιώνουμε ότι είμαστε εδώ για να την υποστηρίξουμε.
“Καταλαβαίνω ότι αυτό που περνάς είναι πολύ δύσκολο και θέλω να ξέρεις ότι λυπάμαι ειλικρινά. Είμαι εδώ για να σε βοηθήσω με όποιο τρόπο μπορώ. Μην διστάζεις να μου ζητήσεις βοήθεια αν έχεις την ανάγκη να μιλήσεις σε κάποιον.
Δημιουργούμε ένα ασφαλές περιβάλλον και δίνουμε την ευκαιρία για ανοιχτή συζήτηση και συμμετοχή των υπόλοιπων συμμαθητών αν νιώθουν άνετα.
“Θέλω να δημιουργήσω έναν ασφαλή χώρο για όλους να μοιραστούν το πώς αισθάνονται. Αν θέλεις να μιλήσεις ή αν υπάρχει κάτι που θέλεις να μοιραστείς, μπορείς να το κάνεις. Είμαστε όλοι εδώ για να στηρίξουμε ο ένας τον άλλον".
Επιβεβαιώνουμε ότι οι αντιδράσεις της είναι φυσιολογικές και δείχνουμε ευελιξία στις απαιτήσεις μας δίνοντας προτεραιότητα στην ψυχική της ευεξία ενισχύοντας την ενσυναίσθηση πέραν του πλαισίου των δραστηριοτήτων.
“Είναι απολύτως φυσιολογικό να νιώθεις σοκαρισμένη ή και αφηρημένη αυτό το διάστημα. Προηγείται το να νιώθεις εσύ καλά.”
Σεβόμαστε την ιδιωτικότητά της. Μπορούμε να στείλουμε προσωπικό μήνυμα στο chat χωρίς να την πιέζουμε να μιλήσει ή να συμμετέχει τονίζοντας ότι είμαστε διαθέσιμοι αν χρειαστεί κάτι.
"Καταλαβαίνω αν δεν είσαι ακόμα έτοιμη να μιλήσεις γι' αυτό. Απλά να ξέρεις ότι όποτε χρειαστείς οτιδήποτε, είμαι εδώ για να σε ακούσω".
Τονίζουμε την σημαντικότητα του να έχει την κοινωνική στήριξη από τον περίγυρό της και να φροντίζει τον εαυτό της.
“Να θυμάσαι ότι δεν είσαι μόνη σου σε αυτό και υπάρχουν άνθρωποι που νοιάζονται για σένα και θέλουν να σε στηρίξουν σε αυτή τη δύσκολη στιγμή. Θα είναι πολύ χρήσιμο να μιλήσεις σε κάποιον φίλη/φίλο σου ή σε όποιον νιώθεις εσύ άνετα ώστε να μοιραστείς όλο αυτό το βάρος που νιώθεις. Προσπάθησε να κάνεις πράγματα που σου αρέσουν και περνάς καλά και σε βοηθάνε να εκφράζεσαι.”
Συμπερασματικά, η διαχείριση μιας περίπτωσης πένθους στις διαδικτυακές τάξεις ανεξαρτήτως ηλικίας απαιτεί ενσυναίσθηση, ευελιξία και υποστήριξη. Όλες οι προτεινόμενες παρεμβάσεις εξαρτώνται και από το χαρακτήρα του κάθε παιδιού και το πως παρατηρείται ότι είναι η συμπεριφορά του. Αν για παράδειγμα είναι ντροπαλός προσπαθούμε να διαφυλάξουμε την ιδιωτικότητά του επικοινωνώντας μαζί του κατ’ ιδίαν μέσω προσωπικών μηνυμάτων. Αν είναι περισσότερο κοινωνικός και ομιλητικός μπορεί να τον βοηθήσει η περαιτέρω συζήτηση με την υπόλοιπη τάξη.
Σε κάθε περίπτωση, αν χρειαζόμαστε βοήθεια μπορούμε να επικοινωνήσουμε στέλνοντας τους προβληματισμούς μας στο αντίστοιχο κανάλι του Discord. Αν χρειαζόμαστε επιπλέον καθοδήγηση μπορούμε να επικοινωνήσουμε με τους συμβούλους της Morphoses.
Στόχος πάντα είναι η καλλιέργεια ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος που προωθεί παράλληλα τη συναισθηματική ανθεκτικότητα και την ευημερία.
Βιβλιογραφικές πηγές:
Λουμάκου, Μ. & Μπρουσκέλη, Β. (2010). Παιδί και γεγονότα ζωής. Gutenberg.